تاریخچه نشر کتاب

سرشت نشر کتاب به گونه ای است که با عاملهای بسیاری پیوند دارد، اما از میان آنها پیوند با دو عامل نزدیک تر است:

1.     تغییر و تحولات اجتماعی که بر فرهنگ جامعه تأثیر عمیق می گذارد؛

2.     تغییر و تحولات فنی که معمولاً شیوه های تکثیر را دگرگون می کند.

بررسی تاریخ نشان می دهد که هرگاه این دو عامل با هم جمع شده اند، در روشهای انتقال تحوّل روی داده است. در سه دوره تاریخی ،بشر این دو عامل با هم جمع شد و تأثیرهای عمیق خود را به جا گذاشت. این سه دوره عبارت است از:

1.     دوره پیدایش خط در چند هزاره قبل از میلاد در بین النهرین، مصر و چند جای دیگر؛

2.     دوره پیدایش چاپ همزمان با عصر نوزایی (رنسانس) در اروپا؛

3.     دوره انقلاب ارتباطی اطلاعاتی و الکترونیکی در سالهای پایانی سده ۲۰ م.

پیشینه نشر کتاب

آغاز نشر کتاب را می توان زمانی دانست که خط از انحصار طبقه و گروه اجتماعی به خصوصی خارج شد و ابزار عمومی ارتباط قرار گرفت، ابزاری برای ثبت معاملات و پیشینه های حقوقی وسیله ای برای مکاتبه صدور فرمان و مانند آنها؛ اما پس از رواج نسبی خط در جامعه نوشتن رایج نشد، در انحصار طبقات یا لایه های اجتماعی خاصی قرار گرفت و کاربرد آن در محیطهای کاملاً بسته و محدودی چون دربار شاهان حوزه های دینی، جرگه رازورانه کاهنان، جمع محدود بازرگانان، و در میان عده انگشت شمار دیوانیان و دبیران دولتی باقی ماند.

کتاب از رسانه های عمده ارتباطی است، و نشر کتاب یا انتشار به قصد چرخش و گردش رسانه های ارتباطی در سطح جامعه و انتقال و اشاعه اطلاع و دانش است. نشر کتاب اشاعه گسترده یکی از سهلترین و مؤثرترین رسانه هاست؛ اما پس از پیدایش خط همۀ رسانه های مکتوب قابل اشاعه نبود کتیبه سنگی را نمی شد در جامعه چرخاند، لوحه های گلی به سادگی قابل حمل و نقل نبود، آثار چرم نوشت را آسان نمی شد جابه جا کرد. حتی پس از اینکه کاغذ کاربرد پیدا کرد و بعضی نوشته ها مکتوب و به صورت کتابهای کنونی تجلید شد، کتاب در اختیار همه افراد جامعه قرار نگرفت گرانبهایی محدودیت نسخه معدود بودن باسوادان، نبودن امکانات عرضه کتاب به همه، از جمله مانعهایی بود که اجازه نمی داد کتاب به صورت گسترده در جامعه پخش شود و نشر به معنای واقعی کلمه تحقق بیابد. حتی در عصر تمدن اسلامی که در مقام مقایسه با سایر تمدنهای گذشته جهان کتاب و امکانات کتابت به مراتب بیشتر در اختیار جامعه قرار داشته، و در کتابخانه های وقفی فراوانی به روی مردم باز بوده است کتاب به معنای امروزی در تمدن اسلامی منتشر نمی شده است.

نشر کتاب به معنای امروزی آن پس از اختراع و رواج چاپ پدید آمد. تاریخ نشر کتاب در جهان از زمانی آغاز شد که نوشتن ابعاد گسترده و نوشته ها مخاطبان وسیعی یافت، آثار کتبی چاپ شده وارد متن جامعه شد، بخشی از مردم جهان بالفعل و سایر مردم جهان بالقوه امکان یافتند با رسانه ارتباطی ساده ای روبه رو شوند. ذهنیت شفاهی که ویژگی عصر ارتباطات رودررو و انتقال سینه به سینه و از طریق حافظه بود، به تدریج باید جای خود را به ذهنیت دیگری میسپرد که اساس آن را آثار کتبی تشکیل می داد. این انتقال که به سبب تحولات فرهنگی و کتبی صورت گرفته بود، انتقال و عمل ساده ای نبود؛ رویدادی بود که فرهنگ بشری را به دوره جدیدی وارد کرد و کسانی که از این انتقال با صفت «انقلابی» یاد می کنند نه مبالغه نه غلو.

 نشر کتاب در اواخر سده های ۱۵ تا ۱۸ م

از نخستین کسی که پس از گوتنبرگ و همکاران او در تاریخ نشر کتاب باید نام برد یوهان رینمان (در گذشته ۱۵۲۲) است. او اهل آوگسبورگ آلمان بود. پس از آشنایی با چاپ به نشر کتاب روی آورد و حدود ۲۰۰ کتاب منتشر ساخت. از او می توان با عنوان ناشر واقعی یاد کرد زیرا هیچ کدام از این کتابها را خود او چاپ نکرده بود.

پس از رینمان، عده دیگری نیز به نشر کتاب علاقه مند شدند، و در اواخر سده ۱۵ م چند مؤسسه انتشاراتی در برخی از شهرهای اروپای مرکزی و غربی به فعالیت انتشاراتی پرداختند. پیشینه ها نشان می دهد که در آن سالها برای کتاب تبلیغ می کردند، برای کتابهای تازه انتشار فهرست تدارک می دیدند و کتابها را در بازارها مراکز فروش و در مسیر راههای بازرگانی می فروختند. از این نشانه ها پیداست که کتاب در اواخر سدۀ ۱۵م به میان بخشهایی از جامعه و مردم راه پیدا کرده است.اما در آن سده، نشر کتاب هنوز به فعالیتی کاملاً مستقل تبدیل نشده بود. چاپگران خود ویراستار حروف نگار ، ناشر پخشگر و فروشنده کتاب بودند. کتاب در نسخه های اندک شمار منتشر می شد و نشر کتاب از لحاظ اقتصادی سود آور نبود. اگر اهتمامها و علاقه های شخصی چاپگران، کمکهای مالی و معنوی حامیان و عوامل مساعد دیگر نبود، نشر کتاب پا نمی گرفت. البته از تأثیر و قدرت نفوذ جنبشهای فکری و دینی غافل نباید شد حامیانی که سرمایه های خود را در راه نشر کتاب به کار میانداختند انگیزه هایشان از اوضاع و احوال فکری، اجتماعی و به طور کلی از محیط خارجی تأثیر می گرفت.

برای ثبت سفارش رایگان چاپ کتاب و ویراستاری و صفحه آرایی اینجا کلیلک کنید

در سده های ۱۶ و ۱۷ م مرکز نشر کتاب  از ایتالیا و آلمان به فرانسه و هلند و برخی کشورهای دیگر اروپا انتقال یافت. در قرن 17 م سه عامل دیگر بر نشر تأثیر گذاشت:

1.     به میان آمدن موضوع حق نشر کتاب ؛

2.     پیشرفت در فنون چاپ و صحافی

3.     آغاز انتشار مجلات علمی - تخصصی و نشریات علمی مراکز علمی.

این سه عامل به صورت مستقیم و غیر مستقیم با مسائل نشر کتاب پیوند داشت و هر  یک به سهم خود نشر را تحت تأثیر قرار داد.

در سده ۱۸م آمریکا به صورت فعال وارد صحنه نشر کتاب شد و کانونی تازه، اما پرتوان و مؤثر برای نشر کتاب ایجاد گردید که تأثیر فراوانی در دنیای  انگلیسی زبان داشت. فنون چاپ هم در آن سده قدری پیشرفت کرد و نوآوریهای صنعتی امریکا، هر چند اندک اما به سهم خود تأثیر گذاشت.

به طور کلی از اواخر سده ۱۵ تا پایان سده ۱۸ صورت گرفت، اجمالاً از این قرار است:

-         تفکیک وظایف نشر کتاب از چاپ و کتاب فروشی؛

-         بارزتر شدن نقش پدیدآورندگان در پدید آوردن کتابها؛

-         تأثیر پیشرفتهای فنی چاپ بر نشر کتاب؛

-         برانگیخته شدن فعالیتهای فرهنگی بر اثر جنبشهای فکری، دینی، سیاسی،  اجتماعی؛

-         تأثیر جنبشهای علمی و تشکیل پژوهشگاهها و انجمنهای علمی در سده ۱۷ م، به ویژه بر انتشار مجلات و مطبوعات علمی؛

-         تأسیس شماری مؤسسه نشر کتاب فعال و بزرگ در اروپای مرکزی، غربی و  به ویژه در هلند؛

-         پدید آمدن نشر کتاب حرفه ای به صورت فعالیتی نهادین و مستقل؛

-         مجادله و کشمکش میان پدیدآورندگان و ناشران با دستگاههای کلیسایی و دولتی بر سر سانسور و تفتیش عقاید، به بحثها و دیدگاههایی انجامید که در تاریخ آزادی اندیشه دوره ای است بی همتا؛

-         فعال شدن نشر کتاب در آلمان و تبدیل شدن شهر فرانکفورت به مرکز کتاب پس از جنبش اصلاحات دینی؛

-         ورود انگلستان در عصر زرین الیزابت اول به دوره شکوفایی نشر؛

-         ورود فعالانه امریکا به عرصه نشر کتاب از سده ۱۸ م؛

-         افزایش سواد آموزی و اشاعه دانش در سطحی گسترده تر و عمومی تر؛

-         تأسیس شمار بسیاری کتابخانه عمومی و رونق گرفتن کتاب خوانی.

این عوامل و عوامل مساعد دیگر مستقیم و غیر مستقیم بر نشر کتاب تلشیر  گذاشت و نشر کتاب را که در آغاز فقط به چاپ کتاب در تعدادی نسخه محدود بود، به فعالیت فرهنگی فکری و علمی گسترده ای با تأثیرهای بسیار عمیق و گسترده اجتماعی تبدیل کرد.

نشر کتاب در سده ۱۹ م

در این سده عصر کاملاً جدیدی در نشر کتاب آغاز شد این سده عصر تحولات فتی - صنعتی جهش پیشرفتهای علمی و جنبشها و انقلابهای فکری - سیاسی است. در آمیزی تحولات فنی و فکری بر چاپ و نشر کتاب تأثیر گذاشت، و این نتایج را به بار آورد:

-         استفاده از نیروی بخار در چاپخانه ها سرعت چاپی را افزایش داد؛

-         با ابداع حروف نگاری مکانیکی سرعت حروف نگاری افزایش یافت؛

-         ساخته شدن دستگاههای سبک چاپ امکان حمل و نقل آنها را به نقاط دور دست جهان ممکن ساخت؛

-         تحول در فنون عکاسی بر چاپ افست و روشهای تولید تصاویر تأثیر گذاشت؛

-         اشتریو تایپ ابداع گردید؛

-         تولید ماشینی و انبوه کاغذ سبب شد که کاغذ ارزان شود و از ۲۰ درصد بهای کتاب به زیر ۱۰ درصد کاهش یابد و مآلاً بهای تمام شده کتاب کمتر شود؛

-         مواد دیگری به جای چرم برای جلد و روکش کتاب به کار رفت و این نیز بهای کتاب را کاهش داد؛

-         دستگاههای جدید فشار (پرس) به بازار آمد و صحافی کتاب سریع تر و ارزان تر شد؛

-         قطار و راه آهن بر تسهیل ارتباطات تأثیر نهاد و حمل و نقل و پخش کتاب سرعت گرفت؛

-         افزایش جمعیت بالا رفتن درصد شهر نشینی افزایش شمار مدارس و  دانشگاهها و مراکز علمی و فرهنگی گسترش بیشتر سواد و دانش عمومی، اینها همه بر کتاب خوانی و سرانجام بر نشر کتاب تأثیر عمیقی گذاشت؛

-         زندگی فنّی - حرفه ای و صنعتی جدید ایجاب کرد که کتاب به عنوان وسیله مؤثری در آموزش و خود آموزی به کار رود و این نیاز موجب شد شاخه ای جدید در نشر تأسیس گردد؛

-         کتاب درسی و دانشگاهی به عنوان پدیده ای ،جدید، شاخه تازه دیگری در نشر ایجاد کرد و امکانات علمی و فنی عظیمی در آن به خدمت گرفته شد؛

-         در شیوه های پخش، تبلیغ و فروش کتاب دگرگونی رخ داد؛

-         پخش جدید با استفاده از وسایل حمل و نقل ،سریع انتشار خبر و روزنامه و انعکاس اخبار مربوط به کتابها و پدیدآورندگان و ناشران، ایجاد فروشگاههای مخصوص کتاب، و عوامل دیگری از این نوع، بر رساندن کتاب به همه، یا بیشتر سطوح جامعه، تأثیر گذاشت.

برای بدست آوردن اطلاعات بیشتری میتوانید بر روی هر یک از لینک های زیر کلیک کنید و به صفحه مربوط وارد و دیتا مدنظر را دریافت کنید:

مقایسۀ ارقام نشان می دهد که در برخی از کشورهای اروپایی، انتشار کتاب از سده ۱۸ به ۱۹ م حتی به بیش از ۵۰ برابر افزایش یافته است؛ برای مثال در نیمه سده ۱۸ م حدود ۱۰۰ عنوان کتاب جدید در انگلستان انتشار یافت، حال آنکه رقم انتشار کتاب در این کشور در اواخر سده ۱۹م به ۶ هزار عنوان رسید. این افزایش از جهشی نمایان درنشر کتاب حکایت می کند. به طور کلی سده ۱۹ م عصر بسیار مهم و مؤثری درنشر کتاب است. از این عصر جدید کتاب آغاز شد. با ما در یان مقاله همراه باشید .